Friday 1 June 2012

Darlong thlirna(Zom zel ding)




Atuna ri ah chuana la om ‘Darlong Khua’ hlui chem  Chu Boitang Khua a chang. Boitang khua hi kum 1900 A.D kai aloichang. Mangkaden chun, Darlong khua 22 ka laia kai uhnung chem Khua chua Darser a chang. Darser Khaw kai kum chu 1971 achang. Matina chu, Darlong khua 22 ka  om hei Zong zong chu kum 1900-1971 sunga kai an chang. Changrochu, 1900 A.D hma han Darlong hei hi tena mo ei loi awm achang, mahi zawna liantak achang. Ei thlir nok chun, kum 1900 hma dai han Rengrama Darlong hnam hi ei loi om ti a hril ni lekhabu homa inziak dai a loi chang.
Kum 1911 hma ah Darlong chanchin thlangpui-
I hman documents ni lekha ziakin ei nei no leiin kum 1900 hma ah ei Chanchin, Thephung,Rikhen ni  hnam dan hei chu ei hoi no achang. Changrochu ei i hoi thei chem chu, bako-valeng, mi lu la, mi doi, hnam dang khua run thin hnam ei loi chang thin. Mahmuna hin, Kuki, Mizo, Hmar ni Naga hei rek in angna tamka ei nei in an lang. Makhela chun, khua chuan hnam, mani Lal ni hnam dan hnuaia invong thin ni roi inrel thin hnam chu ei loi chang hrim. Ral tha hnam ei chang leia Reng homin ani ngaisak thin naia, Rengin a raiawt hei inthlawm dingin Darlong Hei hi ani loi hmang nai thin ti chu Lekhabu homa ei hmu leiin achiang phot. Mahun laia khua ei loi ichuan hei chu-
1)”Zawlchuaii khua”-in dawng sang;
2)”Tuiirai khopui”, an puanri zara dumpuia leilak siamkhop;
3)”Ranlunga khua”;
4)”Zawngkhawtlang” ni
5)”Bukpui khua” heichu an loi chang.
Mahun lai hei hachun khua ei loi nei thin homin, ei chuan sawt thin ngai no a loi chang, kum 5-15 ka sung chunk khaw dang inver dingin ei loi kal suak thin. Loi tho hnam ei changa, ringtu ei la changno leiin ramhuai ei loi biak thin ni ei loi in bawl thin achang.
Kum 1911 to 1921(The Landmark decade):-
Kum 1911 intangin 1921, ma kum sawm ka hi Darlong hnam History a Poimaw chem ti hom in lang in khel no ning, asanchu ma kum 10 ka sunga hin Darlong hnam Christian ei loi kai hmasak. Kum 1918 hi Christian ei kai hmasak kum in ei hman chun, kum 2018 chun Centenery(Kum 100 ka na) kum ei hmang nghal ding aloi chang. Makum hi ei ni hnam ding chun sansuaka ei omna kum ei ti thei.
Kum 1921 to 1931:-
Lekha zirna ei hnam laia an tan ve nghal achang. Darlong phaia school hmasak chem ei nei, Darchawi khua ah. Mabaka Darlong phaia Christmas(Khompui) hmang tan a chang ma hun sunga in thok hin. Pathian thu awina ah lawmna ei hmu ah a hnam angkan, maleiachun Biak in ei nei ve tan; ei hnam laia Upa, Tirkoi ei om tan a chang. Marual rual chun, Christian ei chang tak leiin, tiana ei nun hlui, kalchoi ni dan eiin Christian na reka inziak loi hei phot chu ei hnam laia in tangin an hmak nghal. Entirna dingin, Khuang, ramhuai biak na ni inbawl huna eiloi ihmang thin ha Biak ina Pathian inpakna dingin ei hmang a chang. Ma kum 10 ka sunghin Darlong khua thar 2 ka inver in a om, Darchawi ni khanchan khua.
Kum 1931 to 1941:-
Christian Missionaries hei zara eihnam laia thenkan lekha zirna remchang ei hmu homin, ei Rengram pumpui reng zirnatiang la chungin choi loi a chang leiin, Primary education ari chai eila dong remchang achang. Ma kum top tiang vel hin Loi ei tho rual rualin, rihuan ei tho tan achang, abiktakin Birtung Darlong phaia a hong lut hmasak chem chang.
Kum 1941 to 1961:-
Ma kum 20 ka sung hin ei hnam population a pung em ema, Inzirna tiang hom sirbi hmasak chu eiloi kai achang, asanchu Pu K.Hrengngura hi ei Darlong hnam laia matric a loi pass nghal. New Zealand Baptist Missionaries(NZBM) hei hom ma hun lai hin Rengrama an hong lut tan achang. NZBM hei rongbolna ni ngaisakna leiin ei hnam laia thlakin thlengna nansa vaikan athlung nghal achang, inzirna konga, sakhua ni kalchoi chung homa chang sia nansa vaikan thlakin thleng na an lang. Baptist kiohran hom ei Rengrama an tan nghal achang NZBM hei rongbolna dungzuiin. Saphei in an ni khawngai leiin rihuan tho dan, taksa ni hriselna lampang tiang hom nansa vaikan an nen zirtir. Ei Darlong tongin lekhabu ziak hmasak chem a chang ma sung hin. Mabak homa chun, ma kum 20 ka sunghin Darlong khua thar tam ka inverin a om. Atuna ei khua chuan hei laia hin atamtiang chu mahun laia an loi i ver achang. A rengkan khua thar invera om chu 14 ka achang.
Kum 1961 to 1971:-
Ma hun hi ei hnam laia thlakin thlengna a thlung mek lai achang. Ei hnam laia lekha thiam puithling, Graduate hmasak chem  ei nei ve achang. Darlong Christian Golden Jubilee hom hmangin a om nghal. Marual rual chun, golden jubilee chanchinbu ngei hom Darlong tongin inziak ni in sua achang.
Kum 1971 to 1981:-
Kum 1981 to 1991:-
Kum 1991 to 2001:-
Kum 2001 to 2011:-                

        . Darlong hnam ei hroi em ema. Asan dik tak ei hawi naw a; thenkan “Hriphulin ei loi thi zoi” an ti a, Mahi dik nari chu nei dingin ring a om. Abikin Cholera ni Diarrea hin ei loi thi tam em ema asan chu ei nek fak inzong dan hi afel zoi no achang. Changhomsiala ei hnam ei pung loina san chem chu “birth rate” ei mani hnam laia hin a hroi em achang. A hnuaia hi Darlong Hnam laia kum 2001 ah mihriam ei om zat achang (Source:Darlong Eng, Sept 2002).
Sl.No
Khaw rihming
Khaw kai kum
Indawn om zat
Ipa puithling
Nupang puithling
Ipate
Nupante
Total
1.        
Saikar
1966
45
66
65
66
42
239
2.        
Lamkhuang(Old)
1946
65
161
162
70
85
478
3.        
Lamkhuang(New)
1956
63
139
114
60
48
361
4.        
Nalkata(Hmunbei)
1953
71
106
107
58
53
324
5.        
Saibual
1945
100
226
230
122
130
708
6.        
Khanchan
1931
53
220
123
08
05
356
7.        
Darchawi
1923
214
327
389
216
192
1124
8.        
Nazareth
----
18
23
25
13
14
75
9.        
Serhmun
1940
46
75
74
42
50
241
10.    
Hmuntha
1954
14
19
16
10
16
61
11.    
Talan No.3
1959
16
23
17
16
14
70
12.    
Jamthla
1945
17
25
21
18
17
81
13.    
Khawhreng
1949
37
51
50
49
34
184
14.    
Darser
1971
36
49
58
40
39
186
15.    
Tuingoi
1956
75
125
175
60
70
430
16.    
Deora
1948
144
243
249
171
138
801
17.    
Muruai
1953
54
111
124
56
59
350
18.    
Serthlang
1957
47
83
85
35
49
252
19.    
Depacherra
1949
21
30
27
23
31
111
20.    
Khalaigiri
1948
35
88
69
26
14
197
21.    
Boitang
1900
89
250
213
76
70
609
Total
21

1265
2440
2393
1235
1170
7238

Darlong hnam chungchanga hin lekhabu tam fe ka inziak ala chang no. Statistical analysis dek chu ei hnam chunga tu hmanin an la tho no achang. Ei population chung homa hin changsiala, tuhmanin analysis anla thono. Ahnuaia hi ei hnam population chunga chika inhoitirna kihong tarlang:-
Sl.No
Year
Kuki
Halam
Lushai
1
1874
2041(Ruankhum, Darlong, Khasi, Lushai)
5577

2
1881
Not available
Not available
Not available
3
1891
1444(Nothing mentioned)
Not available
Not available
4
1901
7547(Darlong and Ruankhum)
2215
135
5
1911
6222 (Darlong and Ruankhum)
2941
561
6
1921
4005(Darlong and Ruankhum)
3723
2175
7
1931
1479(Darlong and Ruankhum)
12713

8
1941
1522
Not available

9
1951
2563
7458
1738
10
1961
5531
16298
2979
11
1971
7775
19076
3672
12
1981
5501
28970
Not available
13
1991



14
2001
7238



Kum 1911 hma ah Darlong chanchin thlangpui-
I hman documents ni lekha ziakin ei nei no leiin kum 1900 hma ah ei Chanchin, Thephung,Rikhen ni  hnam dan hei chu ei hoi no achang. Changrochu ei i hoi thei chem chu, bako-valeng, mi lu la, mi doi, hnam dang khua run thin hnam ei loi chang thin. Mahmuna hin, Kuki, Mizo, Hmar ni Naga hei rek in angna tamka ei nei in an lang. Makhela chun, khua chuan hnam, mani Lal ni hnam dan hnuaia invong thin ni roi inrel thin hnam chu ei loi chang hrim. Ral tha hnam ei chang leia Reng homin ani ngaisak thin naia, Rengin a raiawt hei inthlawm dingin Darlong Hei hi ani loi hmang nai thin ti chu Lekhabu homa ei hmu leiin achiang phot. Mahun laia khua ei loi ichuan hei chu-
1)”Zawlchuaii khua”-in dawng sang;
2)”Tuiirai khopui”, an puanri zara dumpuia leilak siamkhop;
3)”Ranlunga khua”;
4)”Zawngkhawtlang” ni
5)”Bukpui khua” heichu an loi chang.
Mahun lai hei hachun khua ei loi nei thin homin, ei chuan sawt thin ngai no a loi chang, kum 5-15 ka sung chunk khaw dang inver dingin ei loi kal suak thin. Loi tho hnam ei changa, ringtu ei la changno leiin ramhuai ei loi biak thin ni ei loi in bawl thin achang. Nawle tiana Darlong khua awmna loi zong rei. Ei pi ei pu hei ma khua rihming an hoiin an lung inleng ke ring. Kum 1907-08 hun vel laia Darlong khua hei chu a hnuaia hei hi an chang:
Sl.No
Khaw rihming
Hnam om hei
1
Thanga bari
Darlong-Kuki
2
Mangthuama bari
Darlong-Kuki
3
Takiram bari
Darlong-Kuki
4
Roichutta bari
Darlong-Kuki
5
Ngurchailiana bari
Darlong-Kuki
6
Roithapa bari
Darlong-Kuki
7
Samsai bari
Darlong-Kuki
8
Saidya bari
Darlong-Kuki
9
Murpuilian bari
Darlong-Kuki
10
Kusalai bari
Darlong-Kuki
11
Raja bari
Darlong-Kuki
12
Wazir bari
Darlong-Kuki
13
Kanchan bari
Darlong-Kuki
14
Kahmuntha
Darlong-Kuki
15
Laphilpara
Darlong-Kuki
16
Helpa bari
Darlong-Kuki
17
Kuki punji-I(Atun Bangladesh sunga a awm)
Darlong-Kuki
18
Kuki punji-II(Atun Bangladesh sunga a awm)
Darlong-Kuki
Mabaka kum 1928-40 sunga hei han Darlong heiin khua ei loi ichuan hei chu ah Hnuaia angka hi an chang:
Sl.No
Khaw rihming
Dawng om zat(Appx)
1
Lungtukrok
15
2
Selipa khua(Lala muktiar para), Emrapassa hom anti
10
3
Ngurpuiliana pachuai khua
15
4
Simkhama khua
15/20
5
Tiukoinek khua
15/20
6
Nengsen khua
15/20
7
Saikar
15/20
8
Tlahup
15/20
9
Rempa
15/20
10
Hnela khua
15/20
11
Lalsut khama(Talan)
15/20
12
Mgursailiana(Tlangte)
15/20
13
Phahmai
15/20
14
Lungtukrok(saikartiang)
15/20
15
Paipabok-Talan tiang
15/20
16
Vancheng
15/20
17
Kangkhua-Jola basa
15/20
18
Talan No.1
15/20
19
Talan No.2
15/20
20
Talan No.3
15/20
21
Zongkhawthlang
15/20
22
Khawlai-Unukuti
15/20
23
Damdi-Lalzuritiang
15/20
24
Bokte-Jolai tiang
15/20
25
Khalaigiri
15/20
26
Khawhreng
15/20
27
Jamathla
15/20
28
Zawlchuai khua(Betcherra H.S.s hmun)
15/20
29
Ngurpuliana khua(kanchanbari)
15/20
30
Vana khua
15/20
31
Tualsen khawrua(kanchanbari)
15/20
32
Boitang
15/20
33
Sethlang
15/20

Kum 1911 to 1921(The Landmark decade):-
Kum 1911 intangin 1921, ma kum sawm ka hi Darlong hnam History a Poimaw chem ti hom in lang in khel no ning, asanchu ma kum 10 ka sunga hin Darlong hnam Christian ei loi kai hmasak. Kum 1918 hi Christian ei kai hmasak kum in ei hman chun, kum 2018 chun Centenery(Kum 100 ka na) kum ei hmang nghal ding aloi chang. Makum hi ei ni hnam ding chun sansuaka ei omna kum ei ti thei.
Kum 1921 to 1931:-
Lekha zirna ei hnam laia an tan ve nghal achang. Darlong phaia school hmasak chem ei nei, Darchawi khua ah. Mabaka Darlong phaia Christmas(Khompui) hmang tan a chang ma hun sunga in thok hin. Pathian thu awina ah lawmna ei hmu ah a hnam angkan, maleiachun Biak in ei nei ve tan; ei hnam laia Upa, Tirkoi ei om tan a chang. Marual rual chun, Christian ei chang tak leiin, tiana ei nun hlui, kalchoi ni dan eiin Christian na reka inziak loi hei phot chu ei hnam laia in tangin an hmak nghal. Entirna dingin, Khuang, ramhuai biak na ni inbawl huna eiloi ihmang thin ha Biak ina Pathian inpakna dingin ei hmang a chang. Ma kum 10 ka sunghin Darlong khua thar 2 ka inver in a om, Darchawi ni khanchan khua.
Kum 1931 to 1941:-
Christian Missionaries hei zara eihnam laia thenkan lekha zirna remchang ei hmu homin, ei Rengram pumpui reng zirnatiang la chungin choi loi a chang leiin, Primary education ari chai eila dong remchang achang. Ma kum top tiang vel hin Loi ei tho rual rualin, rihuan ei tho tan achang, abiktakin Birtung Darlong phaia a hong lut hmasak chem chang.
Kum 1941 to 1961:-
Ma kum 20 ka sung hin ei hnam population a pung em ema, Inzirna tiang hom sirbi hmasak chu eiloi kai achang, asanchu Pu K.Hrengngura hi ei Darlong hnam laia matric a loi pass nghal. New Zealand Baptist Missionaries(NZBM) hei hom ma hun lai hin Rengrama an hong lut tan achang. NZBM hei rongbolna ni ngaisakna leiin ei hnam laia thlakin thlengna nansa vaikan athlung nghal achang, inzirna konga, sakhua ni kalchoi chung homa chang sia nansa vaikan thlakin thleng na an lang. Baptist kiohran hom ei Rengrama an tan nghal achang NZBM hei rongbolna dungzuiin. Saphei in an ni khawngai leiin rihuan tho dan, taksa ni hriselna lampang tiang hom nansa vaikan an nen zirtir. Ei Darlong tongin lekhabu ziak hmasak chem a chang ma sung hin. Mabak homa chun, ma kum 20 ka sunghin Darlong khua thar tam ka inverin a om. Atuna ei khua chuan hei laia hin atamtiang chu mahun laia an loi i ver achang. A rengkan khua thar invera om chu 14 ka achang.
Kum 1961 to 1971:-
Ma hun hi ei hnam laia thlakin thlengna a thlung mek lai achang. Ei hnam laia lekha thiam puithling, Graduate hmasak chem  ei nei ve achang. Darlong Christian Golden Jubilee hom hmangin a om nghal. Marual rual chun, golden jubilee chanchinbu ngei hom Darlong tongin inziak ni in sua achang.             

No comments:

Post a Comment