Atuna ri ah chuana la om ‘Darlong Khua’ hlui chem Chu Boitang Khua a
chang. Boitang khua hi kum 1900 A.D kai aloichang. Mangkaden chun, Darlong khua
22 ka laia kai uhnung chem Khua chua Darser a chang. Darser Khaw kai kum chu
1971 achang. Matina chu, Darlong khua 22 ka om hei Zong zong chu kum
1900-1971 sunga kai an chang. Changrochu, 1900 A.D hma han Darlong hei hi tena
mo ei loi awm achang, mahi zawna liantak achang. Ei thlir nok chun, kum 1900
hma dai han Rengrama Darlong hnam hi ei loi om ti a hril ni lekhabu homa inziak
dai a loi chang.
Kum 1911 hma ah Darlong chanchin thlangpui-
I hman documents ni lekha ziakin ei nei no leiin kum 1900 hma ah ei
Chanchin, Thephung,Rikhen ni hnam dan hei chu ei hoi no achang. Changrochu
ei i hoi thei chem chu, bako-valeng, mi lu la, mi doi, hnam dang khua run thin
hnam ei loi chang thin. Mahmuna hin, Kuki, Mizo, Hmar ni Naga hei rek in angna
tamka ei nei in an lang. Makhela chun, khua chuan hnam, mani Lal ni hnam dan
hnuaia invong thin ni roi inrel thin hnam chu ei loi chang hrim. Ral tha hnam
ei chang leia Reng homin ani ngaisak thin naia, Rengin a raiawt hei inthlawm
dingin Darlong Hei hi ani loi hmang nai thin ti chu Lekhabu homa ei hmu leiin
achiang phot. Mahun laia khua ei loi ichuan hei chu-
1)”Zawlchuaii khua”-in dawng sang;
2)”Tuiirai khopui”, an puanri zara dumpuia leilak siamkhop;
3)”Ranlunga khua”;
4)”Zawngkhawtlang” ni
5)”Bukpui khua” heichu an loi chang.
Mahun lai hei hachun khua ei loi nei thin homin, ei chuan sawt thin ngai no
a loi chang, kum 5-15 ka sung chunk khaw dang inver dingin ei loi kal suak
thin. Loi tho hnam ei changa, ringtu ei la changno leiin ramhuai ei loi biak
thin ni ei loi in bawl thin achang.
Kum 1911 to 1921(The Landmark decade):-
Kum 1911 intangin 1921, ma kum sawm ka hi Darlong hnam History a Poimaw chem
ti hom in lang in khel no ning, asanchu ma kum 10 ka sunga hin Darlong hnam
Christian ei loi kai hmasak. Kum 1918 hi Christian ei kai hmasak kum in ei hman
chun, kum 2018 chun Centenery(Kum 100 ka na) kum ei hmang nghal ding aloi
chang. Makum hi ei ni hnam ding chun sansuaka ei omna kum ei ti thei.
Kum 1921 to 1931:-
Lekha zirna ei hnam laia an tan ve nghal achang. Darlong phaia school hmasak
chem ei nei, Darchawi khua ah. Mabaka Darlong phaia Christmas(Khompui) hmang
tan a chang ma hun sunga in thok hin. Pathian thu awina ah lawmna ei hmu ah a
hnam angkan, maleiachun Biak in ei nei ve tan; ei hnam laia Upa, Tirkoi ei om
tan a chang. Marual rual chun, Christian ei chang tak leiin, tiana ei nun hlui,
kalchoi ni dan eiin Christian na reka inziak loi hei phot chu ei hnam laia in
tangin an hmak nghal. Entirna dingin, Khuang, ramhuai biak na ni inbawl huna
eiloi ihmang thin ha Biak ina Pathian inpakna dingin ei hmang a chang. Ma kum
10 ka sunghin Darlong khua thar 2 ka inver in a om, Darchawi ni khanchan khua.
Kum 1931 to 1941:-
Christian Missionaries hei zara eihnam laia thenkan lekha zirna remchang ei
hmu homin, ei Rengram pumpui reng zirnatiang la chungin choi loi a chang leiin,
Primary education ari chai eila dong remchang achang. Ma kum top tiang vel hin
Loi ei tho rual rualin, rihuan ei tho tan achang, abiktakin Birtung Darlong
phaia a hong lut hmasak chem chang.
Kum 1941 to 1961:-
Ma kum 20 ka sung hin ei hnam population a pung em ema, Inzirna tiang hom sirbi
hmasak chu eiloi kai achang, asanchu Pu K.Hrengngura hi ei Darlong hnam laia
matric a loi pass nghal. New Zealand Baptist Missionaries(NZBM) hei hom ma hun
lai hin Rengrama an hong lut tan achang. NZBM hei rongbolna ni ngaisakna leiin
ei hnam laia thlakin thlengna nansa vaikan athlung nghal achang, inzirna konga,
sakhua ni kalchoi chung homa chang sia nansa vaikan thlakin thleng na an lang.
Baptist kiohran hom ei Rengrama an tan nghal achang NZBM hei rongbolna
dungzuiin. Saphei in an ni khawngai leiin rihuan tho dan, taksa ni hriselna
lampang tiang hom nansa vaikan an nen zirtir. Ei Darlong tongin lekhabu ziak
hmasak chem a chang ma sung hin. Mabak homa chun, ma kum 20 ka sunghin Darlong
khua thar tam ka inverin a om. Atuna ei khua chuan hei laia hin atamtiang chu
mahun laia an loi i ver achang. A rengkan khua thar invera om chu 14 ka achang.
Kum 1961 to 1971:-
Ma hun hi ei hnam laia thlakin thlengna a thlung mek lai achang. Ei hnam
laia lekha thiam puithling, Graduate hmasak chem ei nei ve achang. Darlong
Christian Golden Jubilee hom hmangin a om nghal. Marual rual chun, golden
jubilee chanchinbu ngei hom Darlong tongin inziak ni in sua achang.
Kum 1971 to 1981:-
Kum 1981 to 1991:-
Kum 1991 to 2001:-
Kum
2001 to 2011:-
. Darlong hnam ei hroi em ema. Asan dik tak ei hawi naw a; thenkan
“Hriphulin ei loi thi zoi” an ti a, Mahi dik nari chu nei dingin ring a om.
Abikin Cholera ni Diarrea hin ei loi thi tam em ema asan chu ei nek fak inzong
dan hi afel zoi no achang. Changhomsiala ei hnam ei pung loina san chem chu
“birth rate” ei mani hnam laia hin a hroi em achang. A hnuaia hi Darlong Hnam
laia kum 2001 ah mihriam ei om zat achang (Source:Darlong Eng, Sept 2002).
Sl.No
|
Khaw rihming
|
Khaw kai kum
|
Indawn om zat
|
Ipa puithling
|
Nupang puithling
|
Ipate
|
Nupante
|
Total
|
1.
|
Saikar
|
1966
|
45
|
66
|
65
|
66
|
42
|
239
|
2.
|
Lamkhuang(Old)
|
1946
|
65
|
161
|
162
|
70
|
85
|
478
|
3.
|
Lamkhuang(New)
|
1956
|
63
|
139
|
114
|
60
|
48
|
361
|
4.
|
Nalkata(Hmunbei)
|
1953
|
71
|
106
|
107
|
58
|
53
|
324
|
5.
|
Saibual
|
1945
|
100
|
226
|
230
|
122
|
130
|
708
|
6.
|
Khanchan
|
1931
|
53
|
220
|
123
|
08
|
05
|
356
|
7.
|
Darchawi
|
1923
|
214
|
327
|
389
|
216
|
192
|
1124
|
8.
|
Nazareth
|
----
|
18
|
23
|
25
|
13
|
14
|
75
|
9.
|
Serhmun
|
1940
|
46
|
75
|
74
|
42
|
50
|
241
|
10.
|
Hmuntha
|
1954
|
14
|
19
|
16
|
10
|
16
|
61
|
11.
|
Talan No.3
|
1959
|
16
|
23
|
17
|
16
|
14
|
70
|
12.
|
Jamthla
|
1945
|
17
|
25
|
21
|
18
|
17
|
81
|
13.
|
Khawhreng
|
1949
|
37
|
51
|
50
|
49
|
34
|
184
|
14.
|
Darser
|
1971
|
36
|
49
|
58
|
40
|
39
|
186
|
15.
|
Tuingoi
|
1956
|
75
|
125
|
175
|
60
|
70
|
430
|
16.
|
Deora
|
1948
|
144
|
243
|
249
|
171
|
138
|
801
|
17.
|
Muruai
|
1953
|
54
|
111
|
124
|
56
|
59
|
350
|
18.
|
Serthlang
|
1957
|
47
|
83
|
85
|
35
|
49
|
252
|
19.
|
Depacherra
|
1949
|
21
|
30
|
27
|
23
|
31
|
111
|
20.
|
Khalaigiri
|
1948
|
35
|
88
|
69
|
26
|
14
|
197
|
21.
|
Boitang
|
1900
|
89
|
250
|
213
|
76
|
70
|
609
|
Total
|
21
|
|
1265
|
2440
|
2393
|
1235
|
1170
|
7238
|
Darlong hnam chungchanga hin
lekhabu tam fe ka inziak ala chang no. Statistical analysis dek chu ei hnam
chunga tu hmanin an la tho no achang. Ei population chung homa hin changsiala,
tuhmanin analysis anla thono. Ahnuaia hi ei hnam population chunga chika
inhoitirna kihong tarlang:-
Sl.No
|
Year
|
Kuki
|
Halam
|
Lushai
|
1
|
1874
|
2041(Ruankhum, Darlong, Khasi, Lushai)
|
5577
|
|
2
|
1881
|
Not available
|
Not available
|
Not available
|
3
|
1891
|
1444(Nothing mentioned)
|
Not available
|
Not available
|
4
|
1901
|
7547(Darlong and Ruankhum)
|
2215
|
135
|
5
|
1911
|
6222 (Darlong and Ruankhum)
|
2941
|
561
|
6
|
1921
|
4005(Darlong and Ruankhum)
|
3723
|
2175
|
7
|
1931
|
1479(Darlong and Ruankhum)
|
12713
|
|
8
|
1941
|
1522
|
Not available
|
|
9
|
1951
|
2563
|
7458
|
1738
|
10
|
1961
|
5531
|
16298
|
2979
|
11
|
1971
|
7775
|
19076
|
3672
|
12
|
1981
|
5501
|
28970
|
Not available
|
13
|
1991
|
|
|
|
14
|
2001
|
7238
|
|
|
Kum 1911 hma ah Darlong
chanchin thlangpui-
I hman documents ni lekha ziakin
ei nei no leiin kum 1900 hma ah ei Chanchin, Thephung,Rikhen ni hnam dan hei chu ei hoi no achang. Changrochu
ei i hoi thei chem chu, bako-valeng, mi lu la, mi doi, hnam dang khua run thin
hnam ei loi chang thin. Mahmuna hin, Kuki, Mizo, Hmar ni Naga hei rek in angna
tamka ei nei in an lang. Makhela chun, khua chuan hnam, mani Lal ni hnam dan
hnuaia invong thin ni roi inrel thin hnam chu ei loi chang hrim. Ral tha hnam
ei chang leia Reng homin ani ngaisak thin naia, Rengin a raiawt hei inthlawm
dingin Darlong Hei hi ani loi hmang nai thin ti chu Lekhabu homa ei hmu leiin achiang
phot. Mahun laia khua ei loi ichuan hei chu-
1)”Zawlchuaii khua”-in dawng sang;
2)”Tuiirai khopui”, an puanri zara dumpuia leilak siamkhop;
3)”Ranlunga khua”;
4)”Zawngkhawtlang” ni
5)”Bukpui khua” heichu an loi chang.
Mahun lai hei hachun khua ei loi
nei thin homin, ei chuan sawt thin ngai no a loi chang, kum 5-15 ka sung chunk khaw
dang inver dingin ei loi kal suak thin. Loi tho hnam ei changa, ringtu ei la
changno leiin ramhuai ei loi biak thin ni ei loi in bawl thin achang. Nawle
tiana Darlong khua awmna loi zong rei. Ei pi ei pu hei ma khua rihming an hoiin
an lung inleng ke ring. Kum 1907-08 hun vel laia Darlong khua hei chu a hnuaia
hei hi an chang:
Sl.No
|
Khaw rihming
|
Hnam om hei
|
1
|
Thanga bari
|
Darlong-Kuki
|
2
|
Mangthuama bari
|
Darlong-Kuki
|
3
|
Takiram bari
|
Darlong-Kuki
|
4
|
Roichutta bari
|
Darlong-Kuki
|
5
|
Ngurchailiana bari
|
Darlong-Kuki
|
6
|
Roithapa bari
|
Darlong-Kuki
|
7
|
Samsai bari
|
Darlong-Kuki
|
8
|
Saidya bari
|
Darlong-Kuki
|
9
|
Murpuilian bari
|
Darlong-Kuki
|
10
|
Kusalai bari
|
Darlong-Kuki
|
11
|
Raja bari
|
Darlong-Kuki
|
12
|
Wazir bari
|
Darlong-Kuki
|
13
|
Kanchan bari
|
Darlong-Kuki
|
14
|
Kahmuntha
|
Darlong-Kuki
|
15
|
Laphilpara
|
Darlong-Kuki
|
16
|
Helpa bari
|
Darlong-Kuki
|
17
|
Kuki punji-I(Atun Bangladesh sunga a awm)
|
Darlong-Kuki
|
18
|
Kuki punji-II(Atun Bangladesh sunga a awm)
|
Darlong-Kuki
|
Mabaka kum 1928-40 sunga hei han
Darlong heiin khua ei loi ichuan hei chu ah Hnuaia angka hi an chang:
Sl.No
|
Khaw rihming
|
Dawng om zat(Appx)
|
1
|
Lungtukrok
|
15
|
2
|
Selipa khua(Lala muktiar para), Emrapassa hom
anti
|
10
|
3
|
Ngurpuiliana pachuai khua
|
15
|
4
|
Simkhama khua
|
15/20
|
5
|
Tiukoinek khua
|
15/20
|
6
|
Nengsen khua
|
15/20
|
7
|
Saikar
|
15/20
|
8
|
Tlahup
|
15/20
|
9
|
Rempa
|
15/20
|
10
|
Hnela khua
|
15/20
|
11
|
Lalsut khama(Talan)
|
15/20
|
12
|
Mgursailiana(Tlangte)
|
15/20
|
13
|
Phahmai
|
15/20
|
14
|
Lungtukrok(saikartiang)
|
15/20
|
15
|
Paipabok-Talan tiang
|
15/20
|
16
|
Vancheng
|
15/20
|
17
|
Kangkhua-Jola basa
|
15/20
|
18
|
Talan No.1
|
15/20
|
19
|
Talan No.2
|
15/20
|
20
|
Talan No.3
|
15/20
|
21
|
Zongkhawthlang
|
15/20
|
22
|
Khawlai-Unukuti
|
15/20
|
23
|
Damdi-Lalzuritiang
|
15/20
|
24
|
Bokte-Jolai tiang
|
15/20
|
25
|
Khalaigiri
|
15/20
|
26
|
Khawhreng
|
15/20
|
27
|
Jamathla
|
15/20
|
28
|
Zawlchuai khua(Betcherra H.S.s hmun)
|
15/20
|
29
|
Ngurpuliana khua(kanchanbari)
|
15/20
|
30
|
Vana khua
|
15/20
|
31
|
Tualsen khawrua(kanchanbari)
|
15/20
|
32
|
Boitang
|
15/20
|
33
|
Sethlang
|
15/20
|
Kum 1911 to 1921(The
Landmark decade):-
Kum 1911 intangin 1921, ma kum
sawm ka hi Darlong hnam History a Poimaw chem ti hom in lang in khel no ning,
asanchu ma kum 10 ka sunga hin Darlong hnam Christian ei loi kai hmasak. Kum
1918 hi Christian ei kai hmasak kum in ei hman chun, kum 2018 chun Centenery(Kum
100 ka na) kum ei hmang nghal ding aloi chang. Makum hi ei ni hnam ding chun
sansuaka ei omna kum ei ti thei.
Kum 1921 to 1931:-
Lekha zirna ei hnam laia an tan
ve nghal achang. Darlong phaia school hmasak chem ei nei, Darchawi khua ah.
Mabaka Darlong phaia Christmas(Khompui) hmang tan a chang ma hun sunga in thok
hin. Pathian thu awina ah lawmna ei hmu ah a hnam angkan, maleiachun Biak in ei
nei ve tan; ei hnam laia Upa, Tirkoi ei om tan a chang. Marual rual chun,
Christian ei chang tak leiin, tiana ei nun hlui, kalchoi ni dan eiin Christian
na reka inziak loi hei phot chu ei hnam laia in tangin an hmak nghal. Entirna
dingin, Khuang, ramhuai biak na ni inbawl huna eiloi ihmang thin ha Biak ina
Pathian inpakna dingin ei hmang a chang. Ma kum 10 ka sunghin Darlong khua thar
2 ka inver in a om, Darchawi ni khanchan khua.
Kum 1931 to 1941:-
Christian Missionaries hei zara
eihnam laia thenkan lekha zirna remchang ei hmu homin, ei Rengram pumpui reng
zirnatiang la chungin choi loi a chang leiin, Primary education ari chai eila
dong remchang achang. Ma kum top tiang vel hin Loi ei tho rual rualin, rihuan
ei tho tan achang, abiktakin Birtung Darlong phaia a hong lut hmasak chem
chang.
Kum 1941 to 1961:-
Ma kum 20 ka sung hin ei hnam
population a pung em ema, Inzirna tiang hom sirbi hmasak chu eiloi kai achang,
asanchu Pu K.Hrengngura hi ei Darlong hnam laia matric a loi pass nghal. New
Zealand Baptist Missionaries(NZBM) hei hom ma hun lai hin Rengrama an hong lut
tan achang. NZBM hei rongbolna ni ngaisakna leiin ei hnam laia thlakin thlengna
nansa vaikan athlung nghal achang, inzirna konga, sakhua ni kalchoi chung homa
chang sia nansa vaikan thlakin thleng na an lang. Baptist kiohran hom ei
Rengrama an tan nghal achang NZBM hei rongbolna dungzuiin. Saphei in an ni khawngai
leiin rihuan tho dan, taksa ni hriselna lampang tiang hom nansa vaikan an nen
zirtir. Ei Darlong tongin lekhabu ziak hmasak chem a chang ma sung hin. Mabak
homa chun, ma kum 20 ka sunghin Darlong khua thar tam ka inverin a om. Atuna ei
khua chuan hei laia hin atamtiang chu mahun laia an loi i ver achang. A rengkan
khua thar invera om chu 14 ka achang.
Kum 1961 to 1971:-
Ma hun hi ei hnam laia thlakin
thlengna a thlung mek lai achang. Ei hnam laia lekha thiam puithling, Graduate
hmasak chem ei nei ve achang. Darlong
Christian Golden Jubilee hom hmangin a om nghal. Marual rual chun, golden
jubilee chanchinbu ngei hom Darlong tongin inziak ni in sua achang.
No comments:
Post a Comment